Οι καθυστερήσεις των έργων στην Ελλάδα και οι «κακοδαιμονίες» του συστήματος

Πόσες φορές δεν έχουμε αναρωτηθεί όλοι μας, γιατί καθυστερούν τα έργα στην Ελλάδα. Μου έλεγε ένας φίλος, συζητώντας για διάφορα και επίκαιρα θέματα, ότι μια μεγάλη «κακοδαιμονία» σήμερα είναι και το γεγονός ότι «με ένα εκατομμύριο ευρώ προκηρύσσονται δέκα έργα του ενός εκατομμυρίου το καθένα» Αυτός είναι ο τρόπος που ανακοινώνονται και (δεν) υλοποιούνται τα έργα! Με αποτέλεσμα πολλά έργα να σέρνονται επί χρόνια, να υπάρχει ένας κατακερματισμός των κονδυλίων, όπου το ίδιο ποσό παρουσιάζεται ως χρηματοδότηση για πολλά έργα, αλλά στην πράξη κανένα δεν ολοκληρώνεται όπως και όταν πρέπει. Έφερε ως παράδειγμα το Κλειστό Κολυμβητήριο της Λαμίας, που ξεκίνησε το 2004 και ακόμα δεν λέει να τελειώσει, το Δικαστικό Μέγαρο Λαμίας, το οποίο ξεκίνησε με μελέτη σε προκαταρτικό στάδιο το 1998 (ΠΡΑΚΤΙΚΑ  της Βουλής 23/11/1998) και ακόμα δεν μπήκαν οι μπουλντόζες. Εγώ του πρόσθεσα για την συζήτηση το πολυσυνεργείο και γκαράζ των οχημάτων του Δήμου στο Λατομείο της Μεγάλης Βρύσης, ένα έργο που δημοπρατήθηκε το 2009, τον ΧΥΤΑ και την ΜΕΑ Λαμίας με πλούσιο ιστορικό, αλλά και πολλά άλλα που θα μπορούσε κανείς να αναφέρει εδώ σε μας.

Είναι μια πραγματικότητα που συχνά βλέπουμε: εντυπωσιακές εξαγγελίες για έργα υποδομής ή ανάπτυξης, τα οποία είτε μένουν στα χαρτιά, είτε υποχρηματοδοτούνται, είτε «σπάνε» σε μικρότερα τμήματα για να φαίνεται πως γίνονται πολλά, ενώ στην ουσία δεν προχωράει τίποτα σωστά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η διαχείριση των απορριμμάτων, ένα ζήτημα που εδώ και δεκαετίες προχωράει με αργούς ρυθμούς, γεμάτο εξαγγελίες, καθυστερήσεις, πολιτικές αντιπαραθέσεις και γραφειοκρατικά εμπόδια. Χρηματοδοτήσεις υπήρχαν και υπάρχουν, αλλά δεν αξιοποιούνται σωστά, είτε λόγω κακού σχεδιασμού, είτε επειδή τα έργα κομματιάζονται και χάνεται η συνοχή τους. Πιο χαρακτηριστική η περίπτωση του σιδηροδρόμου, με τις τραγικές συνέπειες, όπου ανακοινώνονταν και ανακοινώνονται μεγάλες επενδύσεις, αλλά οι καθυστερήσεις είναι τεράστιες. Έργα που θα έπρεπε να ολοκληρωθούν εδώ και χρόνια παραμένουν ημιτελή και η κατάσταση του δικτύου είναι προβληματική, έως τραγικά επικίνδυνη. Είναι σαν να υπάρχει μια μόνιμη δυσλειτουργία στη διαχείριση έργων υποδομής. Ανακοινώνονται με φανφάρες, αλλά στην πράξη προχωρούν αργά ή με προβλήματα.

Γιατί δεν έχουμε σοβαρές αντιδράσεις από τους θεσμικούς φορείς;

Θεωρητικά οι φορείς που εμπλέκονται (δήμοι, περιφέρειες, τεχνικά επιμελητήρια, ακόμα και οι ίδιες οι εργολαβικές εταιρείες) θα έπρεπε να καταγγέλλουν τις καθυστερήσεις και τις δυσλειτουργίες. Όμως, στην πράξη, αυτό δεν γίνεται∙ και οι λόγοι είναι πολλοί:

– Πρώτα τα πολιτικά συμφέροντα: Οι φορείς που είναι υπεύθυνοι για την υλοποίηση των έργων (κυβερνήσεις, περιφέρειες, δήμοι) συχνά δεν θέλουν να παραδεχτούν αποτυχίες ή καθυστερήσεις, γιατί αυτό μπορεί να έχει πολιτικό κόστος. Έτσι, αντί να καταγγέλλουν, προτιμούν να παρουσιάζουν μια πιο «ωραιοποιημένη» εικόνα ή να κατηγορούν προηγούμενες διοικήσεις.

– Συμφέροντα εργολαβικών εταιρειών: Πολλές κατασκευαστικές εταιρείες εξαρτώνται από κρατικά έργα και δεν θέλουν να συγκρουστούν ανοιχτά με τους φορείς που τα αναθέτουν. Μια εταιρεία που καταγγέλλει καθυστερήσεις ή αδιαφάνεια μπορεί να βρεθεί «εκτός παιχνιδιού» σε μελλοντικούς διαγωνισμούς.

– Γραφειοκρατία και νομικές εμπλοκές: Πολλά έργα καθυστερούν λόγω χρονοβόρων διαδικασιών, αδειοδοτήσεων, ενστάσεων και δικαστικών προσφυγών. Οι φορείς μπορεί να μην καταγγέλλουν γιατί απλά θεωρούν ότι «έτσι λειτουργεί το σύστημα» και δεν βλέπουν λόγο να μπλέκουν σε συγκρούσεις.

– Κατάτμηση έργων και κατακερματισμός ευθυνών: Όταν ένα έργο σπάει σε πολλά μικρότερα κομμάτια (διαφορετικές μελέτες, διαφορετικοί ανάδοχοι, διαφορετικοί φορείς χρηματοδότησης), γίνεται δύσκολο να βρεθεί ποιος φταίει για την καθυστέρηση. Ο καθένας μεταθέτει την ευθύνη αλλού.

– Έμφαση στην «ανακοίνωση» αντί για την υλοποίηση: Στην Ελλάδα υπάρχει η τάση να δίνεται περισσότερη έμφαση στην ανακοίνωση ενός έργου παρά στην ολοκλήρωσή του. Οι πολιτικοί φωτογραφίζονται στις υπογραφές των συμβάσεων, αλλά λίγοι ασχολούνται με την πορεία του έργου μετά.

Αν υπήρχε περισσότερη διαφάνεια και πίεση από τους ίδιους τους εμπλεκόμενους και αν τιμωρούνταν κάποιοι έστω πολιτικά, αν όχι ποινικά, τα πράγματα θα ήταν καλύτερα. Όμως, όσο υπάρχει αλληλεξάρτηση πολιτικών-εργολάβων-κρατικών φορέων, η «σιωπή» είναι συχνά πιο βολική επιλογή για όλους… εκτός από τους πολίτες, που μένουν με ανολοκλήρωτα έργα.

Καθυστερήσεις, καθυστερήσεις, καθυστερήσεις

Καθυστερήσεις, υπερκοστολογήσεις και προβλήματα σε μεγάλα δημόσια έργα συναντάμε σε πολλές χώρες. Ωστόσο, στην Ελλάδα το φαινόμενο είναι πιο έντονο, έχει πάρει πιο συστημικό χαρακτήρα και έχει σχεδόν θεσμοθετηθεί λόγω ενός συνδυασμού παραγόντων:

– Γραφειοκρατία: Στην Ελλάδα, οι διαδικασίες έγκρισης, αδειοδότησης και υλοποίησης ενός έργου είναι εξαιρετικά αργές, με συνεχείς εμπλοκές μεταξύ κρατικών υπηρεσιών, νομικών προσφυγών και αλλαγών στη νομοθεσία.

– Πολιτικές αλλαγές και αλλαγές προτεραιοτήτων: Κάθε νέα κυβέρνηση ή περιφερειακή και δημοτική αρχή συχνά «ξανασχεδιάζει» έργα ή καθυστερεί παλιές συμβάσεις για να τις τροποποιήσει, αντί να συνεχίσει σταθερά τις υφιστάμενες υποδομές (βλέπε ΧΥΤΑ Λαμίας)

– Κατακερματισμός έργων και χρηματοδότησης: Τα μεγάλα έργα πολλές φορές «σπάνε» σε μικρότερα κομμάτια για να φαίνεται πως γίνονται περισσότερα ή για να ευνοηθούν συγκεκριμένες εργολαβίες.

– Διαπλοκή και αδιαφάνεια: Υπάρχουν ισχυρές σχέσεις μεταξύ πολιτικών, κρατικών φορέων και κατασκευαστικών εταιρειών, που οδηγούν σε αδιαφανείς διαδικασίες και καθυστερήσεις λόγω «ειδικών συμφωνιών».

Η διαφορά είναι ότι σε άλλες χώρες, η λογοδοσία είναι πιο αυστηρή και συνήθως υπάρχει περισσότερη πίεση για ολοκλήρωση. Στην Ελλάδα, οι καθυστερήσεις και οι «εξαφανισμένες» χρηματοδοτήσεις αντιμετωπίζονται πιο «χαλαρά» από τους φορείς, ενώ οι πολίτες έχουν συνηθίσει την αναποτελεσματικότητα ως κάτι σχεδόν αναπόφευκτο. Κανείς δεν τιμωρήθηκε ποτέ, ένα θέμα τόσο επίκαιρο αυτές τις μέρες.

Υπερβολικές εκπτώσεις και οι συνέπειες

Ένα από τα μεγαλύτερα επίσης προβλήματα στα δημόσια έργα στην Ελλάδα, που συνδέεται άμεσα με τις καθυστερήσεις και την κακή ποιότητα κατασκευών είναι το πρόβλημα των υπερβολικών εκπτώσεων. Όταν ένας διαγωνισμός για δημόσιο έργο προκηρύσσεται, οι εργολαβικές εταιρείες υποβάλλουν προσφορές και συχνά δίνουν τεράστιες εκπτώσεις (50-60% ή και παραπάνω). Αυτό σημαίνει ότι ένα έργο που είχε προϋπολογιστεί στα 100 εκατ. ευρώ, μπορεί να ανατεθεί με μόλις 40 εκατ. ευρώ! Φαινομενικά, αυτό είναι καλό για το κράτος, γιατί «εξοικονομεί χρήματα». Στην πραγματικότητα, όμως, οδηγεί σε:

– Κακοτεχνίες και «συμπιεσμένο» κόστος: Ο ανάδοχος που έχει δώσει υπερβολική έκπτωση δεν μπορεί να εκτελέσει το έργο όπως πρέπει, γιατί το πραγματικό κόστος είναι μεγαλύτερο. Αυτό οδηγεί σε χρήση φθηνότερων υλικών, πρόχειρες κατασκευές και ελλιπή συντήρηση.

– Στασιμότητα ή εγκατάλειψη έργων: Συχνά, ο ανάδοχος αφού πάρει το έργο, δεν μπορεί να το ολοκληρώσει, γιατί αντιλαμβάνεται ότι δεν βγαίνει οικονομικά. Έτσι, το έργο καθυστερεί, παγώνει ή σταματά τελείως.

– Αναθεωρήσεις και «μπαλώματα» κόστους: Αφού η εταιρεία πάρει το έργο με έκπτωση 60%, στη συνέχεια κάνει «συμπληρωματικές συμβάσεις», ζητώντας επιπλέον χρήματα λόγω «απρόβλεπτων παραγόντων». Έτσι, τελικά, το έργο μπορεί να κοστίσει σχεδόν όσο είχε αρχικά προϋπολογιστεί, αλλά με χαμηλότερη ποιότητα και τεράστιες καθυστερήσεις.

– Μαύρες συμφωνίες και «καρτέλ εργολάβων»: Συχνά, οι μεγάλες κατασκευαστικές συμφωνούν μεταξύ τους ποιος θα πάρει ποιο έργο, με εκπτώσεις-παγίδες. Έτσι, δημιουργείται ένα ολιγοπώλιο, όπου λίγες εταιρείες μοιράζονται την «πίτα» των δημοσίων έργων.

Γιατί συνεχίζεται αυτή η πρακτική;

🔹 Νομοθεσία που ευνοεί τη «φθηνότερη προσφορά» – Το ελληνικό σύστημα αναθέτει έργα με βάση τη χαμηλότερη τιμή, αντί να εξετάζει τη βιωσιμότητα της πρότασης.

🔹 Απουσία σοβαρού ελέγχου – Σπάνια γίνεται έλεγχος για το αν μια εταιρεία μπορεί πραγματικά να εκτελέσει το έργο με την προσφερόμενη έκπτωση.

🔹 Διαπλοκή – Οι κατασκευαστικές είναι διαχρονικά κοντά στην πολιτική εξουσία και μπορούν να επηρεάζουν αποφάσεις και κανονισμούς.

🔹 Έλλειψη σοβαρών συνεπειών – Ακόμα κι αν ένα έργο καταρρεύσει, οι ευθύνες συνήθως μεταφέρονται σε… «ασαφείς διαδικασίες», χωρίς πραγματικές κυρώσεις.

Λύσεις υπάρχουν;

Θα μπορούσε τα έργα να μην δίνονται πάντα στη χαμηλότερη προσφορά, αλλά να αξιολογείται και η τεχνική επάρκεια του αναδόχου.  Αυτό μπορεί να σημαίνει:

– Όριο στις εκπτώσεις. Π.χ., καμία προσφορά κάτω από το 20-30% του προϋπολογισμού.

– Έλεγχος οικονομικής βιωσιμότητας του έργου. H επιτροπή να εξετάζει αν η προσφορά είναι ρεαλιστική.

– Πιο αυστηρές κυρώσεις για καθυστερήσεις ή κακοτεχνίες. Οι εταιρείες που αποτυγχάνουν να ολοκληρώσουν έργα να αποκλείονται από μελλοντικούς διαγωνισμούς.

Αν δεν παρθούν μέτρα και αποφάσεις, για να αλλάξει αυτό το πλαίσιο και οι αδυναμίες του συστήματος, θα συνεχίσουμε να βλέπουμε έργα να δημοπρατούνται, να ξεκινάνε, να σταματάνε, να ξαναρχίζουν και τελικά να κοστίζουν περισσότερα από όσο θα έπρεπε, με αμφίβολη ποιότητα… Πέραν των τραγικών συνεπειών, αυτών που όλοι ζούμε αυτές τις μέρες.

Λαμία, 1.3.2025

Στέφανος Σταμέλλος

http://www.e-ecology.gr
https://www.facebook.com/stefanos.stamellos/