Εξηγώντας τις κρίσεις πανικού μέσα από το ψυχοεκπαιδευτικό πρίσμα
Πόσο συχνά χρησιμοποιούμε στην ζωή μας εκφράσεις όπως «έτρεχα πανικόβλητος-η», «με έπιασε πανικός» ή «πανικοβλήθηκα και δεν ήξερα τι να κάνω»; Τι μας οδηγεί στο να χρησιμοποιούμε τέτοιες εκφράσεις και τι είναι αυτό που διαχωρίζει τον πανικό από έναν φόβο ή από ένα πιο συγκεκριμένο άγχος;
Η εξήγηση, αν και σχετικά απλή, δεν είναι πάντα κατανοήσιμη κατά την διάρκεια του πανικού. Όταν βρισκόμαστε σε αυτήν την κατάσταση, ουσιαστικά η εγρήγορση του νευρικού μας συστήματος είναι στην κορυφή, μπαίνουμε σε μόνιμη ετοιμότητα νιώθοντας ότι κινδυνεύουμε και το ένστικτο της επιβίωσης πυροδοτείται.
Από εξελικτική προοπτική, ο πανικός είναι μία λειτουργία υψίστης σημασίας. Το νευρικό μας σύστημα έχει αναπτυχθεί έτσι ώστε όταν υπάρχει κάποιος άμεσος κίνδυνος στον περίγυρό μας, τότε αυτό να μπορεί να μπει σε μία ειδική φάση ετοιμότητας και αντίδρασης (“fight or flight response”), με σκοπό το να παρθούν στιγμιαία αποφάσεις και να γίνουν άμεσα ελιγμοί έτσι ώστε να προστατευτούμε από τον κίνδυνο και να διατηρηθούμε ζωντανοί.
Ας φανταστούμε ένα λιοντάρι να τρέχει προς το μέρος μας στην σαβάνα, ένα φίδι να σφυρίζει καθώς ξαφνικά ξεπηδάει μπροστά μας ή μια φωτιά να μας προσεγγίζει γρήγορα στην μέση ενός δάσους… Όλα αυτά τα σενάρια θα ήταν αρκετά για τον εγκέφαλο μας να παρακάμψει χρονοβόρες διαδικασίες και πολύπλοκες σκέψεις και να λειτουργήσει ενστικτωδώς για να διατηρήσει το σώμα μας ζωντανό και ακέραιο.
Αυτός λοιπόν είναι και ο ρόλος του πανικού, να παρακάμψει την χρονοβόρα πολυπλοκότητα της ορθολογικής σκέψης και να μας αναγκάσει να δράσουμε άμεσα και ενστικτωδώς.
Στις μέρες μας, η ζωή μας έχει λίγο-πολύ απομακρυνθεί από αυτά τα παραπάνω αρχαϊκά σενάρια κινδύνου, παρ’ όλα αυτά, ο πανικός συνεχίζει να υπάρχει και να μας «πολιορκεί» με την ίδια μανία. Γιατί συμβαίνει αυτό; Πάει κάτι στραβά μέσα μας; Έχουμε κάποια βλάβη στον εγκέφαλό μας; Πώς μπορούμε να νιώθουμε πανικό όταν δεν υπάρχει κάτι που να μας απειλεί;
Ευτυχώς, ούτε κάτι πάει στραβά μέσα μας, ούτε ο εγκέφαλός μας έχει κάποια βλάβη. Το πραγματικό πρόβλημα βρίσκεται στο ότι ακόμη και σήμερα, υπάρχουν απειλές προς τη ζωή μας και την ευημερία μας που συχνά μηδενίζουμε μέσω της εκλογίκευσης και δεν ασχολούμαστε μαζί τους όταν πρέπει, με αποτέλεσμα την σταδιακή συσσώρευση άγχους.
Η λήξη μιας ρομαντικής σχέσης δεν θα μας σκοτώσει. Ο θάνατος ενός συγγενικού προσώπου δεν θα μας σκοτώσει. Μία διαπροσωπική ρήξη με τον εργοδότη μας δεν θα μας σκοτώσει. Ουσιαστικά, κανένα αγχωτικό περιστατικό δεν θα μας σκοτώσει, αλλά δυστυχώς, και θα μας πιέσει και θα μας σοκάρει και θα μας βγάλει «έξω από τα νερά» μας.
Οτιδήποτε έχει την ικανότητα να προσθέσει πίεση στα συναισθήματά μας και στην σκέψη μας, έχει επίσης και την ικανότητα να ενεργοποιήσει τον πανικό, και αυτό ειδικότερα, αν το νευρικό μας σύστημα είναι ήδη πιεσμένο και φορτωμένο από προϋπάρχοντα προβλήματα όπως η κουραστική ρουτίνα ή οι υποχρεώσεις, οι αρμοδιότητες και οι σκοτούρες της καθημερινότητάς μας.
Ας δώσουμε λοιπόν ένα παράδειγμα για να καταλάβουμε τα παραπάνω καλύτερα: Ας φανταστούμε ένα άδειο ποτήρι και πάνω του ζωγραφισμένες χαρακιές με νούμερα από το 0 στον πάτο του ποτηριού μέχρι το 100 στην κορυφή του. Στο παράδειγμά μας, αυτό το ποτήρι θα αντιπροσωπεύει το νευρικό μας σύστημα, το 0 θα αντιπροσωπεύει την απόλυτη ηρεμία, το 100 θα αντιπροσωπεύει τον πανικό, και το νερό με το οποίο θα το γεμίσουμε σε λίγο, θα αντιπροσωπεύει το άγχος.
Αν ένα λιοντάρι μας έκανε επίθεση, το ποτήρι θα γέμιζε άμεσα μέχρι το 100 και ο πανικός θα ενεργοποιούνταν. Είναι μια αναμενόμενη αντίδραση που δεν θα μας ξάφνιαζε. Πολύ πιθανό και να θεωρούσαμε την αντίδραση αυτή του νευρικού μας συστήματος άκρως θετική και να της δίναμε ονόματα όπως «ετοιμότητα», «αντανακλαστικά» ή «γρήγορη σκέψη» ή κάτι παρομοίως εύηχο.
Ερχόμενοι όμως στο σήμερα και στο τώρα, μία οικονομική υποχρέωση θα μπορούσε να γεμίσει το ποτήρι με νερό μέχρι το 20, μία δύσκολη μέρα στην δουλειά από το 20 μέχρι το 40, ένα σοκαριστικό γεγονός στον δρόμο από το 40 μέχρι το 70 και ένας τσακωμός στο σπίτι από το 70 μέχρι το 100. Η διαδικασία με την οποία γεμίζει το ποτήρι μπορεί να είναι σταδιακή & πιο αργή, και τα συμβάντα που επηρεάζουν αυτό μπορεί να είναι λιγότερο επικίνδυνα και έμμεσα, αλλά το αποτέλεσμα είναι ότι το ποτήρι έφτασε στο 100 και ο πανικός ενεργοποιήθηκε.
Με λίγα λόγια, ο πανικός δεν χρειάζεται πάντα έναν άμεσο ή υψηλό κίνδυνο για να ενεργοποιηθεί. Πολλές έμμεσες και μικρές πιέσεις, στο σύνολό τους, έχουν το ίδιο δυναμικό και την ίδια ικανότητα ενεργοποίησης του πανικού. Ο πανικός μπορεί να είναι στιγμιαίος ή μπορεί να είναι σταδιακός στο χτίσιμό του, αλλά για το νευρικό μας σύστημα, αυτό δεν έχει ιδιαίτερη σημασία.
Δυστυχώς ή ευτυχώς, η λειτουργία του πανικού δεν μπορεί να απενεργοποιηθεί πλήρως από το νευρικό μας σύστημα. Ο εγκέφαλός μας δεν είναι φτιαγμένος για να λειτουργεί χωρίς το σύστημα ετοιμότητάς του. Παρ’ όλα αυτά, μπορούμε να κατανοήσουμε τον πανικό μας και να τον αποδομήσουμε σταδιακά, μελετώντας τις συνεχείς πιέσεις και τα μόνιμα άγχη που τον τροφοδοτούν. Για να το κάνουμε αυτό, πρέπει να θυμόμαστε πάντα τις 3 βασικές αρχές του πανικού:
Ο πανικός δεν έχει την ικανότητα να μας βλάψει, όσο μεγάλη δυσφορία και να προκαλεί. Κατά την διάρκεια του πανικού συνήθως νιώθουμε μία αρκετά μεγάλη γκάμα συμπτωμάτων αλλά κανένα από αυτά δεν αντιστοιχεί σε κάποιο σωματικό πρόβλημα. Η άνοδος της αρτηριακής πίεσης, η ταχυπαλμία, η εφίδρωση, η ζαλάδα, η αίσθηση της ασφυξίας, κ.α., όλα αυτά είναι η απόρροια της αντίδρασης του σώματος μας καθώς αυτό ετοιμάζεται να τρέξει ή να παλέψει με τον -ορατό ή αόρατο- εχθρό του, και δεν θα πρέπει να μας προβληματίζουν, εκτός και αν υπάρχουν προϋπάρχουσες σωματικές παθήσεις όπως π.χ. υπέρταση.
#2: Ο ρόλος του πανικού είναι να μας σώσει από τον κίνδυνο και να προστατεύσει την ζωή μας. Όταν ο άμεσος κίνδυνος απουσιάζει, ο πανικός τότε έρχεται για να μας θυμίσει ότι έχουμε πολλές μικρές πιέσεις για τις οποίες δεν κάνουμε κινήσεις για την επίλυσή τους και τις αφήνουμε να διαιωνίζονται, με αποτέλεσμα να υπερφορτωνόμαστε και να ασφυκτιούμε. Σε αυτήν την περίπτωση πρέπει και εμείς με την σειρά μας, να αρχίσουμε να λύνουμε τα προβλήματα που μας απασχολούν, ξεκινώντας από τα πιο μικρά και τα πιο επιλύσημα και προχωρώντας στα πιο δύσκολα και σύνθετα αργότερα.
3: Ο πανικός ήταν πάντα κομμάτι μας και δεν είναι κάτι που «πάθαμε» ξαφνικά. Τα μόνα πράγματα που έχουν αλλάξει είναι το πόσο πιεσμένοι είμαστε και το πόσο εύκολα μικρές πιέσεις μπορούν να τον ενεργοποιήσουν, παρ’ όλο που δεν θα τον ενεργοποιούσαν παλιότερα. Γυρνώντας στο παράδειγμα με το ποτήρι, αν το νερό είχε φτάσει στο 99, τότε είναι πολύ λογικό ότι και το πιο παραμικρό γεγονός θα μπορούσε να προσφέρει την υπολείπουσα μονάδα μέχρι το 100 και να δώσει την χαριστική βολή στο νευρικό μας σύστημα.
Συγκεντρωτικά λοιπόν, αν ο πανικός αρχίζει να παίρνει τον έλεγχο της ζωής μας και να φτάνει σε κλινικά επίπεδα, πρέπει να θυμόμαστε 3 πράγματα: 1) ο πανικός δεν θέλει να μας βλάψει, θέλει να μας βοηθήσει, 2) πρέπει να αλλάξουμε πράγματα στην ζωή μας και να αφαιρέσουμε όσες περισσότερες πιέσεις μπορούμε, και 3) δεν έχουμε «πάθει» κάτι καινούργιο, είμαστε απλά πιο ευαίσθητοι γιατί είμαστε και πιο πιεσμένοι.
*Παναγιώτης Κοσμάς, Κλινικός Ψυχοπαθολόγος MSc, συνεργάτης στη Δομή Φθιώτιδας της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλος
