Δημοκρατία : Πλήθος ή Συλλογικότητα;
Με τη δημοκρατία συνδέεται εμφανώς, περισσότερο από κάθε άλλο πολίτευμα, η πληθικότητα. Σε ένα ολοκληρωτικό πολίτευμα πάλι υπάρχει η πληθικότητα, αλλά σαν χειραγωγούμενο και ενίοτε υπό εκμετάλλευση στοιχείο, ενώ στη δημοκρατία αυτή είναι το ελέγχον και αναδυόμενο κυβερνητικό στοιχείο. Όμως η αντίληψη για αυτό το χαρακτηριστικό είναι συνήθως ατελής και η ανάλυσή της σχεδόν αποκλειστικά εργαλειακή, χρηστική και στοχεύουσα μόνον σε αποτελέσματα. Το ζήτημά μας δεν είναι να μην υπάρχουν αποτελέσματα, αλλά αντιθέτως να βελτιστοποιηθούν αυτά μέσω μιας βαθύτερης κατανόησης της «συλλογικότητας» και των αναγκών της δημοκρατίας.
Σε συνέχεια των προηγούμενων κειμένων μας, πρέπει να πούμε ότι οι υπάρχουσες παντού μέσα στον κόσμο ποικίλες σχέσεις, μεταξύ του ανθρώπου και του κόσμου και των μερών του κόσμου μεταξύ τους, υποδηλώνει την απόλυτη ανάγκη για κατανόηση της εσωτερικής φύσης των σχέσεων κατά το δυνατόν.
Αρχικά, το θεμελιώδες ερώτημα θα έπρεπε να είναι το τι σημαίνει δημοκρατία. Είναι μόνον μια εικόνα του παρελθόντος π.χ. από την αρχαία Αθήνα, είναι ένα ιδανικό με τα τυπικά οργανωτικά χαρακτηριστικά ενός ειδώλου ή μια εξελισσόμενη αντίληψή μας για τις σχέσεις των ανθρώπων και ανθρώπων και κόσμου όπου, μαζί με το νέο, εξακολουθούν να υπάρχουν τα ζωντανά ακόμη στοιχεία του παρελθόντος; Γιατί σχέση δεν υπάρχει μόνον ανάμεσα στους ανθρώπους, τους ανθρώπους και το περιβάλλον, αλλά και ανάμεσα στα κομμάτια του χρόνου.
Μπορεί η δημοκρατία να ικανοποιείται μόνον με ένα πλήθος ανθρώπων που αποφασίζει από κοινού για τα ζητήματα της ζωής, συχνά βάσει της τυχαίας σύμπτωσης συμφερόντων; Η ομοφωνία θα έλυνε τα προβλήματα αυτά;
Πιστεύουμε πως αυτό δεν είναι σωστό, αν και θα αποτελούσε ένα πολύτιμο βήμα, γιατί κάποτε θα έπρεπε να αναλάβουν οι ίδιοι οι άνθρωποι την ευθύνη της ζωής τους.
Η συλλογικότητα δεν είναι το πλήθος, το περιέχει μεν αλλά δεν συμπίπτει με αυτό. Είναι μια υπέρβαση του αριθμού και των ατόμων, είναι μία ποιότητα, η συνείδηση της ομάδας, της συλλογικότητας. Ο συνεκτικός ιστός της είναι η ευθύνη. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό είναι εκείνο που καθιστά την πλειοψηφία ανεπαρκή για την αληθινή δημοκρατία, γιατί η πλειοψηφία, όπως έχουμε γράψει σε άλλα μας άρθρα, δεν εγγυάται κατ’ ανάγκην τη συλλογικότητα, δηλαδή την ευθύνη και την ηθική συνοχή του πλήθους. Άλλο ζήτημα είναι το ότι η πλειοψηφία είναι αναγκαία, γιατί δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο και ότι αντίθετα ο,τιδήποτε άλλο θα είχε τραγικά αποτελέσματα.
Ποιο όμως είναι το στοιχείο όπου δοκιμάζεται και αποδεικνύεται η ύπαρξη της συλλογικότητας; Το Κοινό Καλό.
Αρχικά, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι το Κοινό Καλό δεν είναι μία συναισθηματική έννοια για ανώριμους ή υπερβολικά συγκινησιακούς ανθρώπους. Το Κοινό Καλό είναι καθαρά το πεδίο αρμονικής συνάντησης ατόμων, ομάδων και συνόλου μεταξύ τους, ώστε ούτε το σύνολο να καταντήσει τυραννία απέναντί τους ούτε τα άτομα και οι ομάδες να διαχωριστούν από το όλο. Με αυτό είναι συναφής η τόσο παρεξηγημένη ηθική. Είμαστε όμως τόσο αποξενωμένοι από το νόημα της συλλογικότητας και του κοινού καλού, τόσο ατομιστικά προσηλωμένοι, που είναι αδύνατον να αντιληφθούμε αυτό το νόημα. Κάθε λέξη για ειρήνη και συλλογικότητα κρύβει απλώς μία απαίτηση για όφελός μας, ένα φόβο μήπως χαθούμε έξω από τη συλλογικότητα, χωρίς αντίληψη της αναγκαίας ευθύνης που πρέπει να αναλάβουμε – και μάλιστα ως μέρος του εαυτού μας και όχι ως αγγαρεία.
Ο Ρουσσώ κατά ρητή δήλωσή του το αποκαλούσε “γενική βούληση” στην Πολιτική του Οικονομία, άλλοι ίσως το αποκαλούν αλλοιώς, όμως πάντοτε αποτελούσε το πεδίο προσπάθειας των μεγάλων οραματιστών και μεταρρυθμιστών.
Όποια προσπάθεια και να κάνει κανείς για να επιλύσει – έστω νοερά – τα προβλήματα της ανθρώπινης και πλανητικής κοινωνίας, αντιμετωπίζει τελικά το πρόβλημα των σχέσεων που ενυπάρχουν σε καθετί, ακόμη και μέσα μας. Λέμε “εγώ” κι όμως χρειαζόμαστε συχνά ψυχολόγους για να λύσουμε το πρόβλημα της σχέσης αυτού του εγώ με τον εαυτό του. Πολύ περισσότερο αυτό συμβαίνει στις σχέσεις του ατόμου με το περιβάλλον. Πρέπει τελικά να το κατανοήσουμε και να τελειώσουμε την αφέλεια του ατομισμού. Υπάρχει ένα, επιβεβλημένο από τη φύση της ζωής, απέραντο δίκτυο σχέσεων και πρέπει να το αντιμετωπίσουμε, γιατί είμαστε μέρος του. Ο ατομισμός δεν είναι ανυπαρξία σχέσης, αλλά μία στρεβλή σχέση. Με μια τέτοια σχέση προσπαθεί κανείς να καθυστερήσει την ομαλότητα με την εκμετάλλευση της σχέσης προς “όφελός” του. Η ομαλότητα όμως, από το άλλο μέρος, δεν επέρχεται ούτε με την λανθασμένη ισότητα, ούτε με την ομοιομορφία, ούτε με την επιβολή, ούτε με άλλες αφέλειες ή φθονερούς ολοκληρωτισμούς. Είναι μια εξελικτική δυναμικότητα ενυπάρχουσα στα πράγματα και όχι κάτι στιγμιαίο που θα ικανοποιήσει τον ανταγωνισμό οποιουδήποτε.
Η Δημοκρατία είναι το πεδίο όπου οι άνθρωποι και η ανθρωπότητα θα αποδείξουν την ωριμότητά τους και την θέση τους στο σχήμα των πραγμάτων. Αλλά αυτή η δημοκρατία δεν μπορεί να εξαντλείται σε θεσμούς, σε οργανωτικά σχήματα, σε λόγια, σε τόπους και στο φαίνεσθαι. Τα περιλαμβάνει αλλά δεν είναι μόνον αυτά. Πρέπει να είναι πολύ πιο ουσιαστική και να χαρακτηρίζει το υποκείμενο ως μία ατομική συλλογική συνείδηση – χωρίς να εξαφανίζει την αποκλειστικά ατομική. Είναι δύσκολο; Βεβαίως είναι δύσκολο. Ακόμη και όταν το συλλαμβάνει κανείς, παραμένει εξίσου δύσκολο. Αλλά η κατανόηση του προβλήματος είναι ένα πρώτο μικρό βήμα.
Αυτό το πρόβλημα είναι ένα πρόβλημα της φύσης του δυαδισμού. Πολλοί προσπαθούν να το ξεπεράσουν με την εξουσία, γιατί η εξουσία είναι μία βίαιη και ανώμαλη φαντασίωση ότι κάποιος ταυτίζεται με την ολότητα, ενώ βρίσκεται ακριβώς στην αντίπερα όχθη, επειδή η κυριαρχία είναι σχέση, υπεροχής μεν αλλά σε κάθε περίπτωση σχέση μέσα στα όρια του δυαδισμού.
Όλα τα προβλήματα του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής και της θρησκείας, είναι προβλήματα σχέσεων. Όσο δεν το καταλαβαίνουμε, τόσο θα αναπαράγουμε τα αίτια της δυστυχίας και τα κοινωνικά μας συστήματα θα συντρίβονται πάνω στο τείχος της άγνοιας και της αντίδρασης.
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
13/12/2017
ΦΩΤΟ : commons.wikimedia.org
